Xəstə Cəmiyyətlər
“Hər cəmiyyət xəstədir amma bəzi cəmiyyətlər digərlərindən bir az daha xəstədir.” Orwell bu sözüylə kitabına başlayır, Robert EDGERTON.
Bu cümləni oxuyanda mən içimdən, cəmiyyətlərin xəstə olmalarının əsasında onların geniş şəkildə istifadə etdikləri “mənalandırma sistemlərinin” yerləşdiyini düşünürəm.
Bu kitab cəmiyyətin adət və ənənələri üzərində araşdırmaları ehtiva edir. Mənə görə, bir cəmiyyətin adət və ənənələri o cəmiyyətin mənalandırma sisteminin əhəmiyyətli bir parçasını meydana gətirir. Bir cəmiyyətin adət və ənənələri həyatın qeyri-müəyyənliyini aradan qaldıraraq o cəmiyyətdəki insanların həyatını mənalı etmədə çox əhəmiyyətli bir rol oynayır. Amma bu adət və ənənələr o cəmiyyətin “xəstəlikli” bir şəkildə həyatına davam etməsinə də əsas meydana gətirəbilər.
Bu düşüncələrimin bu kitabda olub olmadığını görmək mənim üçün əhəmiyyətli olduğu üçün, kitabı diqqətlə oxuyuram.
Kaliforniya Universiteti, Los Angeles binasında Mədəniyyət Antropologiyası Professoru olan Robert EDGERTON, Sick Societies (Xəstə Cəmiyyətlər) başlıqlı bir kitab nəşr etdi. (The Free Press, ISBN :0-02-908925-5) Yazıçının 1992 ci ildə nəşr olunan bu kitabında cəmiyyətlərin adət və ənənələrinin cəmiyyətə nə vaxt faydalı nə vaxt faydasız, hətta zərərli olduqlarını araşdırır.
Kitab çox akademik bir dillə yazıldığı üçün oxunuşu asan deyil. Mədəniyyət Antropologiyası sahəsində araşdırmalara ən incə detallarına qədər gedilir. Ələ alınan mövzular çox əhəmiyyətli; fikrimcə üzərində əhəmiyyətlə durmağa və düşünməyə dəyər.
Bu kitabın götürdüyü mövzulara nə üçün əhəmiyyət verirəm? Çünki bizim cəmiyyət, doqmatik bir mənalandırma sistemindən, dünya anlayışından, elmi bir dünya anlayışına keçid dövrü içindədir. Bu prosesin təbii nəticəsi olaraq cəmiyyətimizdəki həyatın hər sahəsində insanların bəziləri hadisələrə doqmatik inanclarıyla məna verməkdə, bəziləri qulaqdan dolma məlumatlarıyla, bəziləri də elmin məlumatlarına əsaslanır. Ər-arvad münasibətləri, uşaq yetişdirmə və valideyn uşaq münasibətləri, təhsilin mənası və təhsil üsulları, insanları idarə fəlsəfəsi və insanların idarəedilmə gözləntisi mövzularında – bir-birindən fərqli düşünən insanlarımız var. Bir-birindən fərqli düşünən bu insanların məna vermə sistemləri fərqli olduğu üçün, problemlərin nə olduğunun tərifində, problemlərin əsasının müəyyən edilməsində razılığa gələbilmirlər; problem nədir, nə üçün əhəmiyyətlidir, necə həll olunmalıdır mövzularında düşüncə birliyi əldə edilə bilinməyir.
Nəticə olaraq problemlərin həlliylə əlaqədar bir hərəkət strategiyası inkişaf etdirmək imkanı da meydana gəlmir.
Düşüncə birliyi olmadığından hərəkət birliyi də doğmur.
Yenə fikrimcə, dünyaya baxış tərzləri beləsinə parça-parça olan bu ölkədə, siyasi gücü ələ keçirən bir partiyanın rəhbərliyi, öz məna vermə sistemi içində təməl dəyişmələrə girişəndə, onun kimi düşünməyənlər haqlı olaraq çox narahat olmaqda və siyasi gücün başlatdığı dəyişmələri təsirsiz hala gətirmək üçün əllərindən gələni etməkdədirlər .
Beləcə demokratik tariximizə baxdığımızda davamlı bir şeylər etməyə çalışan siyasi ərklə, siyasi ərkin etməyə çalışdığını təsirsiz qılmağa çalışan bir sıra qruplar, dərnəklər və digər siyasi partiyaları, əleyhdar ƏRKLƏRİ görərsiniz.
Mənə görə bütün bu proseslər təbiidir və elmi düşüncənin ilk addımı, bu vəziyyətin insanların pis niyyəti ya da vətən sevməzliyindən deyil, fərqli məna vermə sistemlərinin nəticəsi olaraq bunun meydana gəldiyini qəbul etməkdir. Dəyişmə prosesini yaşayan cəmiyyətlərin içində olduğu çox təbii bir prosesi yaşayırıq.
Adət və ənənələr hər zaman cəmiyyətin faydasına mı işləyir?
EDGERTON bu suala çox sadə bir cavab verir: Xeyr.
Cəmiyyətə faydalı ənənələr olduğu kimi, zərərli ənənələr də vardır. Bəzi ənənələrin, cəmiyyətin xeyrinə bir funksiyasının olduğunu söyləyə bilmərik. Ənənələrin bəzilərinin o cəmiyyətin insanlarının sağlamlığı və xoşbəxtliyini qoruyan ya da buna faydalı bir tərəfi də yoxdur, yəni faydası da yoxdur, zərəri də. Bəzi ənənələr və adətlər isə insan həyatını dəyərsizləşdirmiş və təhlükəyə atmışdır. Cadu etdirmə, qan davası, körpə öldürmə, insan qurban etmə, işgəncə, qadın sünnəti bunlardan bəziləridir.
Robert EDGERTON müasir cəmiyyətlərlə, ibtidai cəmiyyətləri tez-tez müqayisə etmiş və ibtidai cəmiyyətlərin daha xoşbəxt, daha sağlam bir cəmiyyət olduğu düşüncəsinin daha geniş bir qənaət olduğunu amma elmi olaraq ortaya qoyulmuş bir gerçək olmadığını söyləmişdir.
EDGERTON, “Müasir həyatın problemləri vardır və bu problemlər gerçəkdir və gözdən qaçmamalıdır,” deyir. Qorxu, təklik, acı, xəstəlik, evsiz eşiksiz insanlar, kasıb inanların yığınağı halına gəlmiş pislik içindəki kasıb kənar məhəllələri, irqçilik, korlanmış bürokratiya və keyfiyyətsiz rəhbərlik, iqtisadi istismar, ətraf çirklənməsi, sağlam olmayan qidalanma, narkotik və spirtli içki aludəçiliyinin artımının fərqindədir. Amma bu problemlərin bu gün müasir cəmiyyətlərdə olması, ibtidai cəmiyyətlərin problemsiz və xoşbəxt olduqları mənasını vermir. Yazıçıya görə, ibtidai cəmiyyətlərin müasir mədəni cəmiyyətlərdən daha uyğun və daha xoşbəxt olduqları inancı məşhurdur, amma bu inanc gerçəyi təmsil etmir.
“Müasir cəmiyyətlər təbiəti istismar edir, ibtidai cəmiyyətlər təbiətlə ahəng içində yaşayır,” düşüncəsi faktlarla dəstəklənmir. Mədəniyyət antropologlarının bəziləri olduqca romantik bir yanaşma içində bu fikri irəli sürüblər, amma bu baxış elmi məlumatlardan uzaqdır. Bir cəmiyyətin təbiətlə və digər insanlarla birlikdə yaşaya bilməsi üçün o cəmiyyətin üzvlərinin birlikdə yaşamağı mümkünləşdirəcək bəzi fundamental dəyərlərə inanmaları və davranışlarında bunları tətbiq etmələri lazımdır. Birlikdə yaşamaq dəyərlərini bütünlüklə itirmiş ibtidai mədəniyyətlərə rast gəlirik. Şəkilə yaxından baxılanda davamlı döyüş halında olan, təbiətdən qorunmasını bilməyən, bədbəxt yaşayan və erkən ölən insanlar topluluğu ortaya çıxır.
Adət və ənənələrin bir cəmiyyətə necə təsir etdiyini İtalyanın Montegrano bölgəsindəki kəndlilərin həyatında görmək mümkündür. Bu kəndlilər ailə mərkəzlidir və öz nüvə ailələrinin xaricində başqa heç bir şeyə dəyər vermir. Edward C. Banfield adlı antropologun araşdırmasına görə hər ailə öz xaricində başqa heç bir problemə maraq duymayır və hər bir digər ailənin də eyni şeyi etməsini, yəni öz ailələrinin maraqlarının xaricində başqa heç bir şeylə maraqlanmamasını çox təbii qarşılayır. Davamlı aclıq, yorğunluq və qayğı içindəykən, la miseria adını verdikləri bir pessimizm içindədirlər. Aclıq və kasıblığın utancını hiss etmələrinə baxmayaraq kəndləri üçün müştərək hər hansı bir əməkdaşlığa girişmirlər. Uşaqlarının oxumasını çox istəmələrinə baxmayaraq kəndin uçuq məktəb binasını təmir və divarları tökülən sinifləri istifadə edilən hala gətirmək üçün heç bir əməkdaşlığa yanaşmırlar. Kənd üçün nəsə etməyə çalışana da ‘axmaq’ kimi baxırlar.
Bütün bu kasıblığa və kədərə baxmayaraq Montegrano kəndliləri öz mədəniyyətlərindən qürur duymaqdadır və heç bir dəyişiklik istəməməkdə, dəyişiklik gətirmə cəhdlərinə müqavimət göstərməkdədirlər.
Robert EDGERTON bu hissədə etdiyi müşahidələrdən bu nəticəni çıxarır: bir cəmiyyətin ənənəsi hər zaman cəmiyyətin faydasına nəticələr vermir, pis nəticələr də doğurabilər. Amma istər yaxşı nəticə versin istər pis nəticə versin, bir cəmiyyətin ənənələri bir nəsildən digərinə keçməyə davam edib gedir. Demək olur ki, bir ənənənin nəsildən nəslə köçürülməsi gerçəyi, o ənənənin cəmiyyətin faydasına olduğu mənasını vermir. Belə adət və ənənələr bizim cəmiyyətdə xeyli yer tutur. Səbəbini, yararını və ziyanını sorğulamadan həyatımıza daxil etdiyimiz və uşaqlarımızı ona uyğun yetişdirdiyimiz bu ənənələr bir sonraki nəslin zəhəri olabilər.
Ənənələr həyatın qeyri-müəyyənliyini aradan götürdüyü üçün o cəmiyyətin üzvlərinin həyatını naməlumluqdan qurtararaq mənalandırır. Və özünü bu ənənələrlə yetişdirmiş insan bu məna yumağı içində yaşayır. Başqa bir məna vermə sistemi ilə tanış olmadığı və həyatına bu fərqli məna vermə sisteminin içindən baxma imkanını əldə etmədiyi müddətcə insan adət və ənənələrinə sahib çıxacaq və onu özündən sonrakı nəsillərə ötürəcək.
Bu kimi adətləri, ənənələri, prinsipləri, şüarları və ideyaları sorğulayaraq yaşamaq və digər nəslə elə çatdırmaq ümidi ilə…
