Müharibənin olmadığı zamanlar dünyada sülhün olduğunu düşünürüksə yanılırıq. Əgər qadınlar və uşaq yaşındakı gənc qızlar evlərdə, küçələrdə, məktəblərdə və iş yerlərində tez-tez şiddətin hər növünə məruz qalırsa, bu müharibənin davam etməsidir və dayandırılması vacibdir. Tarixdəki hadisələr qadınlara istiqamətlənən şiddət tərkibli davranışların hər bir irq, mədəniyyət, din, millət və ideologiyadaki kişilər tərəfindən həyata keçirildiyini və qadınların insan olaraq deyil yalnız bir əşya, bir mükafat və müharibənin bir xatirəsi olaraq hər cür şiddətə məruz qaldıqlarını göstərir. Xüsusilə kişinin qadından üstün görüldüyü, qadın və kişi rollarının qatı xəttlərlə bir-birindən ayrıldığı cəmiyyətlərdə qadınların daha çox istismara məruz qaldıqlarına şahid oluruq.
Bütün bunlar yalnız keçmişi çox əvvələ dayanan faciəyə nümunə təşkil etmir; faciəvidir ki, indi də yaşanan və hətta gələcəkdə yaşanacaq olan faciəyə də nümunə təşkil edir. Başqa sözlə desək, şiddət atadan oğula keçir, zərər də anadan qıza və şiddət nəsildən nəsilə daşınır. Ailə daxili şiddətdən bəhs edən bu yazı ailə daxili şiddətin tarixini, növlərini və təsirlərini müzakirə edəcək və ailə daxili şiddətin qabaqlayıcı yollarını nəzərdən keçirəcəkdir.
Həyatımızın az qala hər sahəsində qarşımıza çıxan zorakılıq, uçqun kimi gedərək böyüyən və qabaqlanabilməyən şəkildə bir çoxumuzun həyatına, fiziki və ruhi sağlamlığına, dincliyinə və xoşbəxtliyinə təsir edən gizli bir təhlükə olaraq varlığını davam etdirir. Təhlükənin böyüklüyünü qavraya bilmək üçün ildə 1.6 milyondan çox insanın zorakılığa görə həyatını itirdiyini vurğulamaq böyük əhəmiyyət təşkil edir (Dünya Səhiyyə Təşkilatı, 2002). Şiddətin bu cür geniş yayılması da təəssüf ki həyatın əslində qaçınılmaz bir parçasıymış kimi səssiz bir qəbulu da özü ilə gətirir. Şiddəti bu cür görməzlikdən gəlmənin əhəmiyyətli səbəblərindən biri əslində ‘şiddət’ anlayışının, şiddət probleminin nə olduğuna bağlı zehinlərdə dəqiq bir izahın olmamasıdır.
‘Şiddət’in tərifi onu təyin edən kəslər və bu şəxslərin məqsədləri istiqamətində fərqliliklər göstərsə də Dünya Səhiyyə Təşkilatı ‘şiddət’i bu şəkildə izah edir: “Fiziki güc ya da qüvvənin, məqsədli bir şəkildə özünə, başqasına, bir qrupa və ya cəmiyyətə qarşı fiziki zərərə ya da fiziki zərərlə nəticələnmək ehtimalını artırmasına, psixoloji zərərə, ölümə, inkişaf problemlərinə ya da yoxsunluğa səbəb olacaq şəkildə təhdid edici şəkildə ya da həqiqətən istifadə edilməsidir” (Dünya Səhiyyə Təşkilatı, 2002, s. 4).
Daha ümumi bir tərif vermək lazım gələrsə zorakılığın fərdlərin yaralanmasına, əzilməsinə, hirslənməsinə və ya ruhi təzyiq altına alınmasına gətirib çıxaran davranış və ya yanaşmadır (Arın, 1996; Öztunalı-Kayır, 1998). Ailə daxili Şiddətin növləri və yayğınlığı Şiddət və Səhiyyə Mövzulu Dünya Hesabatında şiddət, hərəkətin reallaşdırıldığı kəslər baxımından 3 geniş kateqoriya altında təsnif edilib. Buna görə; adamın özünə yönəlmiş şiddət, şəxslərarası şiddət və kollektiv şiddət olmaq üzrə 3 növ şiddət var.
Ən yayılmış olan şiddət formalarından olan ancaq xüsusi münasibətlər çərçivəsində olduğundan əksəriyyətlə bağlı qapılar arxasında qalan ailə daxili şiddət şəxslərarası şiddət sinfinə daxil edilmişdir. Bu məzmunda ‘ailə daxili şiddət’ ‘yoldaşlar və ailə fərdləri arasında əksəriyyətlə ev içərisində yaşanan şiddət’ olaraq izah olunabilər (Arın, 1996; Dünya Səhiyyə Təşkilatı, 2002). Ailə içi şiddət indiki zamanda əksəriyyətlə kişi tərəfindən qadına tətbiq olunan şiddət şəklində görülür. Ailə içi şiddət ümumiyyətlə “ailə içində bir fərdin həyatının, bədəninin, psixoloji bütövlüyünün və ya azadlığının güc ya da təzyiq istifadə edərək təhlükəyə uğradılması” şəklində tərif olunabilər (Stewart və Robinson, 1998, s. 83).
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qadına Qarşı Zorakılığın əngəllənməsi Bəyannaməsində (1992), ümumi mənada qadına yönəlmiş şiddəti “istər xüsusi, istər ictimai həyatda olsun təhdid, məcburi olaraq ya da özbaşına olaraq azadlıqdan məhrum etmək də daxil olmaq üzrə qadına fiziki, cinsi və ya psixoloji zərər və acı verən ya da verə biləcək, cinsiyyətə dayanan hər cür şiddət hərəkəti “olaraq izah olunmuşdur. (Yıldırım, 1998, s.27).
Bu ümumiləşdirməni ailə içərisində yaşanan şiddət çərçivəsində qiymətləndirəcək olsaq kişi tərəfindən qadına istiqamətli şiddət; qadının istəmədiyi halda cinsi əlaqəyə, ev işlərinə məcbur edilməsi, ailə və yoldaşlarıyla görüştürülməməsi, iş və oxuma haqqının əlindən alınması, lağ və təhqirə məruz qalması, alçaldılması və s. çərçivəsində düşünüləbilər (İldırım, 1998). Fiziki olaraq güclü olan kişinin nəzarət etmək, cəzalandırmaq, qorxutmaq, güc nümayişində olmaq və təzyiq qurmaq məqsədilə fiziki mənada gücsüz olan qadına qarşı zorakılığa müraciət müşahidə edilir.
Qadınların ailə içində yaşadığı şiddətin növləri xülasəylə bu başlıqlar altında toplana bilər:
1. Qeyri-kafi fiziki və emosional maraq demək olan laqeydlik,
2. Anlayış, sevgi və simpatiya görə bilməmə demək olan ruhi-psixoloji zorakılıq,
3. Təhdid, alçaltma, kiçiltmək, əzmək, bezdirmək vs.dən ibarət şifahi şiddət,
4. Hədə-qorxu, şillələmə, yaralama, döymə, yandırma vs.dən meydana gələn fiziki şiddət,
5. Fiziki şiddətin bir üst ölçüsü olan ensest, təcavüz və fahişəliyə məcbur edilmə kimi növləri olan cinsi şiddət (İldırım, 1998, s. 28).
Təəssüf ki kişi tərəfindən qadına yönəlmiş şiddət yalnız fiziki şiddətlə qalmır, digər şiddət növləri ilə birlikdə tətbiq olunduğundan, bu vəziyyət “bir-birini bəsləyən və istehsal mexanizmlərdən ibarət olan bir şiddət çevrəsi meydana gətirir” (İlkkaracan, Gülçür və Arın, 1996, s. 25). Bu acınacaqlı vəziyyət demək olar ki hər cəmiyyətdə və cəmiyyətin hər təbəqəsində görülür.
Dünyada aparılmış 48 anket araşdırma nəticəsində qadınların 10%-i ilə% 69’u həyatlarının bir hissəsində yoldaşları tərəfindən fiziki hücuma məruz qaldığını göstərir (Dünya Səhiyyə Təşkilatı, 2002). Bunun yanında yoldaşları tərəfindən fiziki şiddətə məruz qalan qadınların bu vəziyyəti əksəriyyətlə bir dəfədən çox yaşadıqları və ümumiyyətlə birdən çox şiddət formalarına məruz qaldıqları müşahidə edilir. Məsələn, Yaponiyada aparılmış bir araşdırma qadınların 10%-indən azının yalnız fiziki şiddətə məruz qaldığını ifadə edərkən, %57’sinin həm fiziki, həm psixoloji, həm də cinsi istismara uğradığını göstərmişdir.(Yoshihama və Sorenson, 1994).
Bütün dünyanı təmsilən seçilən 32 ölkə arasından, qadınlara tətbiq olunan zorakılığın ən yayğın olduğu yerlər Nikaraqua və Papua Yeni Qvineya (sıra ilə % 69 və% 67) olarkən, ən az görülən yer olaraq Paraqvay (10%) və Filippin (10%) olaraq ifadə edilmişdir. Avropa ölkələrindəki ailə içi şiddət probleminə baxsaq, İspaniyada görüşülən qadınların 12.9 % i son bir ildə yoldaşlarından fiziki şiddətə məruz qaldıqlarını,16.2% i isə yoldaşları tərəfindən cinsi istismara məruz qaldıqlarını ifadə edərkən İsveçdə fiziki şiddətə məruz qalma faizinin qadının yaşına görə % 8 ilə 20% arasında dəyişiklik göstərdiyi müəyyən olunmuşdur (Dünya Səhiyyə Təşkilatı, 2002; KRAHN, Bieneck və Möller, 2005). Dünyanın fərqli bölgələrində və tarix içində ailə içi şiddət fərqli qəbul edilmiş, fərqli şəkillərdə meydana çıxmışdır.
Orta Şərq və İslam ölkələrinin də bu mövzuda gərək ailə quruluşu, istərsə də ehtiva etdiyi şiddət şəkli baxımından dəyişik mədəni xüsusiyyətləri olduğu müşahidə edilmişdir (Əhməd, 1992; Hammadulh, 1977). Bu mədəni fərqlilikləri təxminən bilməmizə baxmayaraq, çatdırmağa çalışdığımız məlumatların hamısında görüldüyü kimi, Qərbi Avropa və Şimali Amerika ölkələrində edilən ictimai araşdırmalarda, qadın məsləhət mərkəzləri, sığınacaq və ya xəstəxana müraciətlərdən əldə edilən məlumat çoxluğuna qarşılıq, digər ölkələrdə edilən əhatəli işlər olduqca məhduddur. Azərbaycan kimi adət-ənənənin əhəmiyyətli bir yer tutduğu ölkələrdə isə məlumat bazasının meydana gəlməməsi əlavə olaraq bir çətinlik daha meydana gətirir. Azərbaycanda ailə içi problemlər ümumiyyətlə ailə xaricində bir neçə yaxın, etibarlı yoldaş xaricində kimsəylə danışılmaz.
Bir qadının əri ilə yaxşı yola getmədiyinin, ərinin onu döydüyünün açıq-aşkar bilinməsi utandırıcıdır, çünki qadının öz dəyərsizliyini əks etdirir. Ətraf mühitin bunu qadının günahkar olduğu, yoldaş və ana olaraq vəzifələrini yerinə yetirmədiyi şəklində şərh ediləcəyi düşünülür. Azərbaycanda aparılmış əhatəli sorğular yoxdur. Verilməsi mümkün olan nümunələr məhduddur. Sorğudan da əlavə “Ailə İçi Şiddət” i ümumi bir şəkildə araşdıran tədqiqatlara da çox rast gəlinmir.
Azərbaycanda kişilərin 50%-ə çatan nisbətdə, qadın ərinə itaət etmədiyi zaman ərin onu döyməyə haqqı olduğunu düşünür. Kişilərin 60%-i evdə kişinin mütləq nüfuzu olduğuna və qadının ona itaət etməsi lazım olduğuna inanmaqdadır, çünki kişilərin qadınlardan daha ağıllı və üstün olduqlarını, qadın əriylə bir anlaşılmazlığa düşdüyündə onunla müzakirə etmək yerinə, qadının vəziyyəti səssizcə qəbul etməsini təsdiq edir. Struktur olaraq belə bir vəziyyətin mövcudluğu qadına və ailə fərdlərinə kişi (ər, ata, baba, dayı və s.) tərəfindən edilən təzyiqi bir növ sosial olaraq qanuniləşdirir.
Nəticə olaraq, bu vəziyyətin dəyişməsi üçün ilk növbədə dövlət tərəfindən hüquqi əsas tərtib edilməlidir, çünki bu şiddəti tətbiq edənlərin, bu cinayəti işləyənlərin cəzasız qalması digər insanları da bu cinayəti işləməkdən çəkindirmir. İkinci olaraq, qadına sosial həyatda bir əşya olaraq yox bir fərd olaraq yanaşma formalaşmalıdır. Qadınlar ilk növbədə özünə inamı formalaşdırmalı və inkişaf etdirməlidir. İqtisadi cəhətdən azad olmağı, ən azından özünə kifayət edəcək qədər iş qabiliyyətinə sahib olmağı prinsib olaraq götürməlidir. Biz bunu inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə müşahidə edə bilirik.
Heç bir tərəfin birbirinə iqtisadi olaraq bağlı olmaması və insan anlayışının mövcud olması hər iki tərəfin birbirinə şiddət göstərməsini ən aza endirir, ya da ki belə bir vəziyyət meydana gəldikdə həm hüquqi, həm də əxlaqi baxımdan şiddət göstərən tərəf məsuliyyət daşıyır. Bizim kimi cəmiyyətlərdə qadının ikinci plana atılması, cinsi əşya kimi rəftar görməsi, varlığının və fikrinin nəzərə alınmaması, namusun sadəcə qadın üzərinə inşa edilməsi, qız uşağının utanc səbəbi olması bir mənalı olaraq kişi üstünlüyünü, yəni patriarxal sistemin mövcud olduğunu göstərir.
